Policja Województwa Śląskiego miała za zadanie utrzymanie bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego na podlegającym jej obszarze. W tym zakresie była organem wykonawczym władz wojewódzkich. Przy jej tworzeniu wzorowano się na ustawie o organizacji Policji Państwowej z 24 lipca 1919 r. Istniały jednak pewne różnice
W odróżnieniu od Policji Państwowej, dowodzonej przez Komendanta Głównego, podlegającego bezpośrednio Ministrowi Spraw Wewnętrznych, na czele PWŚl. stał Główny Komendant, który podlegał bezpośrednio wojewodzie śląskiemu.
Pierwszym komendantem PWŚl. mianowano pułkownika Stanisława Młodnickiego (urodzony 7 maja 1868 r. w Czerniowcach na Bukowinie, zmarły 17 sierpnia 1952 r. w Bielsku-Białej), w latach 1919–1922 dowódcę Żandarmerii Krajowej Księstwa Cieszyńskiego. Pełnił on funkcję komendanta od 17 czerwca 1922 r. do 28 grudnia 1923 r., kiedy to z powodu choroby został zwolniony ze służby. Jako jedyny w PWŚl. zachował stopień wojskowy. Młodnickiego zastąpił urodzony 4 marca 1888 r. we Lwowie Leon Wróblewski, z wykształcenia prawnik, były żołnierz armii austriackiej, uczestnik walk polsko-ukraińskich we Lwowie. Po przejściu do rezerwy w 1920 r. wstąpił do Policji Państwowej. Pełnił w niej funkcję komendanta powiatowego w Nowym Sączu, a od czerwca 1921 r. pracował w Komendzie Wojewódzkiej w Tarnopolu. 1 sierpnia 1924 r. został mianowany inspektorem i zatwierdzony na stanowisko Głównego Komendanta PWŚl. W grudniu 1926 r. zastąpił go pochodzący ze Śląska Adam Kocur (urodzony 1 maja 1894 r. w Kuźni Raciborskiej, zmarły 12 stycznia 1965 r. we Frankfurcie nad Menem). Kocur brał czynny udział w powstaniach śląskich, a w 1920 r. został członkiem Policji Górnego Śląska. Po wybuchu III powstania śląskiego tworzył Żandarmerię Górnego Śląska, a następnie wstąpił do PWŚl. W 1928 r. został wybrany na prezydenta Katowic. W związku z tym konieczne stało się powołanie nowego komendanta. Został nim Józef Żółtaszek, dotychczasowy zastępca Głównego Komendanta PWŚl., urodzony 11 kwietnia 1894 r. w Skomlinie koło Łodzi. W 1919 r. brał udział w walkach o Lwów. Później służył w Policji Państwowej w Łodzi, skąd w 1926 r. został oddelegowany na Śląsk. Żółtaszek był światowym autorytetem w dziedzinie kryminalistyki.
Inaczej rozwiązano kwestie finansowania PWŚl. Była ona dotowana w 3/4 ze środków Skarbu Śląskiego, natomiast Policja Państwowa – ze Skarbu Państwa. Pozostałą część miały wpłacać samorządy. W 1925 r. zwolniono jednak gminy z tego obowiązku, co nie oznaczało, że nie łożyły one na ten cel. Inaczej niż w pozostałych częściach Rzeczypospolitej gminy województwa śląskiego w większości przypadków nieodpłatnie udostępniały lokale na potrzeby policji. Wiek kandydatów do Policji Państwowej wynosił 23–45 lat, a do śląskiej – 23–35, jednakże z biegiem czasu przepisy te ujednolicono i do obu tych formacji przyjmowano kandydatów mających od 21 do 35 lat. Służba przygotowawcza w śląskiej policji trwała rok i była o sześć miesięcy dłuższa niż w Policji Państwowej. Z kolei w dziedzinie szkolnictwa policyjnego przepisy dla PWŚl. wydawał wojewoda, a dla Policji Państwowej – Minister Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości i Spraw Wojskowych. Istniały też różnice w stopniach wyższych funkcjonariuszy. W PWŚl. obowiązywały następujące stopnie: inspektor, podinspektor, nadkomisarz, komisarz, podkomisarz, aspirant, zaś w Policji Państwowej występowały jeszcze dodatkowo stopnie generalnego inspektora i nadinspektora.
W zakresie administracji, organizacji, uzbrojenia i zaopatrzenia policjanci podlegali Głównemu Komendantowi, a w zakresie służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych podporządkowani byli wojewodzie, zaś w powiatach – starostom. W obwodach, dla których ustanowione zostały dyrekcje policji (Bielsko, Chorzów, Katowice), policjanci podlegali dyrektorom policji.
Organizacyjnie formacja podzielona była na Główną Komendę z siedzibą w Katowicach, komendy powiatowe, miejskie i wiejskie oraz komisariaty w ważniejszych miastach i gminach, dzielnicach. Posterunki stałe funkcjonowały w gminach i małych miasteczkach. Dodatkowo zorganizowano oddziały śledcze. Początkowo komendy powiatowe utworzono w: Bielsku, Cieszynie, Lublińcu, Pszczynie, Rudzie, Rybniku, Świętochłowicach i Tarnowskich Górach.
Dla Katowic i powiatu powołano wspólną Miejską i Powiatową Komendę, a dla Królewskiej Huty – jedyną w województwie Miejską Komendę. W 1924 r. w związku z likwidacją powiatu rudzkiego Powiatowa Komenda w Rudzie uległa rozwiązaniu. Podobnie stało się w przypadku Powiatowej Komendy w Świętochłowicach w 1939 r.
W strukturze Głównej Komendy znalazły się następujące oddziały: I. Administracyjny i Adiutantury; II. Gospodarczy; III. Szkolny; IV. D Urząd Śledczy i Oddział Inwigilacyjny (Służba Informacyjna, a dalej Policja Polityczna). Oprócz tego utworzono: Oddział Konny Głównej Komendy PWŚl. oraz Oddział Kontroli Granicznej, Oddział Policji Przemysłowej i Orkiestrę Policyjną. 24 stycznia 1929 r. powstał Urząd Śledczy, powołany zgodnie z rozporządzeniem wojewody Michała Grażyńskiego z dnia 26 listopada 1928 r. Funkcjonował on w strukturach Głównej Komendy, w ramach której wyodrębniono dwa wydziały śledcze. W 1938 r. powołano Komisariat Drogowy. Było to oczywiście związane ze wzrastającym ruchem na drogach, a co się z tym wiąże – coraz liczniejszymi wypadkami z udziałem pojazdów. W 1932 r. Główny Komendant PWŚl. utworzył Oddziały Rezerwy. Do ich zadań należało zapewnienie ładu i bezpieczeństwa na wypadek zamieszek lub innych wystąpień. W grudniu 1935 r. powołano dodatkowe 24 pododdziały rezerwy. Należy w tym miejscu jeszcze wspomnieć o utworzeniu w 1936 r. przy Głównej Komendzie w Katowicach dwóch szkolnych kompanii kandydatów do służby w policji, które stały się automatycznie pododdziałami rezerwy.
Warunkami przyjęcia do policji były: posiadanie obywatelstwa polskiego, nieskazitelna przeszłość, zdrowa, silna budowa ciała i odpowiedni wzrost, znajomość języka polskiego w mowie i piśmie oraz umiejętność liczenia. Oprócz tego kandydaci na wyższych funkcjonariuszy musieli się legitymować wykształceniem średnim (dopuszczano możliwość awansu starszych przodowników bez wykształcenia średniego, mających zasługi w walce narodowowyzwoleńczej; warunkiem było złożenie stosownych egzaminów). Natomiast Główny Komendant musiał posiadać wyższe wykształcenie. Wszyscy funkcjonariusze mieli obowiązek ukończenia specjalistycznych szkół. W początkowym okresie były to szkoły w Cieszynie i Toruniu – musieli je ukończyć m.in. funkcjonariusze Policji Górnego Śląska chcący podjąć pracę w PWŚl. Później szkoły takie działały przy Głównej Komendzie Policji oraz przy komendach powiatowych (najpierw w Świętochłowicach, a następnie w Katowicach oraz w Bielsku i Królewskiej Hucie). Od 1926 r. funkcjonowała tylko jedna tego typu placówka w Katowicach. Honorowano też świadectwa ukończenia szkół polskiej Policji Państwowej (m.in. w Mostach Wielkich) oraz zawodowych szkół policyjnych w innych państwach. Po spełnieniu wszystkich wymogów osoby przyjęte do pracy składały przysięgę następującej treści: „Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu na powierzonem mi stanowisku pożytek Państwa Polskiego oraz dobro publiczne mieć zawsze przed oczyma. Władzy zwierzchniej Państwa Polskiego wierności dochować, wszystkich obywateli kraju w równem mając zachowaniu, przepisów prawa strzec pilnie, obowiązki swoje spełniać gorliwie i sumiennie, rozkazy przełożonych wykonywać dokładnie, tajemnicy urzędowej dochować. Tak mi, Panie Boże, dopomóż”
Od przewrotu majowego w 1926 r. podejmowane były próby likwidacji niezależności PWŚl., podobnie jak i autonomii regionu. Jednakże na skutek sprzeciwu Sejmu Śląskiego i niezgodności proponowanych zmian z zapisami zawartymi w Statucie Organicznym Województwa Śląskiego do unifikacji nigdy nie doszło.
Liczebność formacji na przestrzeni lat ulegała zmianom. Po utworzeniu w 1922 r. garnizon śląskiej policji liczył 2 970 osób, w tym 100 oficerów, 207 funkcjonariuszy służby śledczej, 2 527 funkcjonariuszy służby mundurowej oraz 136 urzędników. W 1924 r. zatrudnionych było 3 199 funkcjonariuszy, w tym 92 oficerów i 2 775 podoficerów. Od tego momentu liczba funkcjonariuszy i pracowników sukcesywnie malała aż do roku 1938, kiedy to do województwa śląskiego włączono Zaolzie. W 1939 r. garnizon policji śląskiej liczył już 3 585 zatrudnionych, w tym 82 oficerów i 2 708 podoficerów. Chociaż stan liczebny PWŚl. był dziesięciokrotnie mniejszy od stanu Policji Państwowej, to jednak na terenie Śląska kształtował się on korzystnie w stosunku do liczby mieszkańców i wynosił 1:434, podczas gdy na pozostałym obszarze Polski na jednego policjanta przypadało 1 053 obywateli.
Zbigniew Gołasz
Tekst stanowi fragment publikacji Krzysztofa Gwoździa i Zbigniewa Gołasza Na straży porządku publicznego. Policja Województwa Śląskiego w latach 1922–1939, Tarnowskie Góry 2017. Towarzyszyła ona wystawie o tym samym tytule zorganizowanej przez Muzeum w Tarnowskich Górach. Ekspozycja została wyróżniona w Konkursie marszałka województwa śląskiego na wydarzenie muzealne roku 2018.